Ngôn ngữ có vai trò giúp con người giao tiếp với nhau một cách hiệu quả. Đối với bé yêu, ngôn ngữ nói trong 5 năm đầu đời là một trong những lĩnh vực quan trọng giúp bé phát triển toàn diện, đặc biệt là nhận thức, biểu lộ cảm xúc và hình thành cơ bản quan hệ xã hội với những người xung quanh.

Vì thế cha mẹ cần hiểu rõ vai trò của ngôn ngữ, các mốc quan trọng trong sự phát triển ngôn ngữ nhằm giúp trẻ nói tốt và giao tiếp hiệu quả.

1. Các giai đoạn phát triển ngôn ngữ của trẻ

Trong 5 năm đâu đời, ngôn ngữ của trẻ phát triển theo những mốc quan trọng như sau:

- Tháng đầu tiên: Trẻ giật mình với tiếng động, biết lắng nghe giọng nói của người chăm sóc.

- Tháng thứ 2- 3: Tiếng gù gù thủ thỉ, vài âm thanh kiểu nguyên âm, đáp trả giọng nói và bập bẹ.

- Tháng thứ 4-6: Bập bẹ thành tràng, bắt chước vài âm thanh, nhiều kiểu lên giọng và nói to.

- Tháng thứ 7-9: Hiểu một vài từ và yêu cầu đơn giản, bắt chước vài âm thanh có thể nói "mama" "dada".

- Tháng thứ 10-12: Hiểu ý nghĩa của "không" đáp trả vài yêu cầu, quay lại khi được gọi tên, nói được vài từ đơn.

- Tháng thứ 13-15: Nói được 5-10 từ, chủ yếu là danh từ, chỉ đúng người và vật khi được yêu cầu.

- Tháng thứ 16-18: Làm theo vài mệnh lệnh đơn giản, nói câu 2 từ. Biết dùng từ "tôi" "của tôi". Mẹ đâu? biết chỉ vào Mẹ. "Cho con, đi chơi". Áo đẹp của ai? Của Bo.

- Tháng 24 - 30 tháng: Trả lời vài câu hỏi "có" "không". Gọi tên những đồ vật quen thuộc hằng ngày, nói những câu chưa hoàn chỉnh. Biết vài điểm văn phạm cơ bản như số nhiều và thể phủ định.
Ví dụ: Con có ăn nữa không? Không.

- 3 tuổi - 3,6 tuổi: Nói câu 3 - 4 từ, đặt vài dạng câu hỏi, dùng thể phủ định không thể và không làm được, hiểu từ tại sao? Ai? Và bao nhiêu?
Ví dụ: Ba con đâu? Ba đi làm. Mẹ làm gì đó?

- 3,6 tuổi - 5 tuổi: Nói câu hoàn chỉnh, bắt đầu kể chuyện dài hơn. Ví dụ: Ở trường, con chơi xích đu với bạn. Hôm nay, con ăn bánh sinh nhật!

2. Những biểu hiện đáng lo ngại về khả năng ngôn ngữ của trẻ

Khi trẻ có các dấu hiệu sau đây hoặc không hoàn thành các yêu cầu ngôn ngữ theo tuổi cần được Bác sĩ, chuyên viên tâm lý và chuyên viên ngôn ngữ đánh giá và can thiệp sớm:

• Không quay đầu theo âm thanh

• Không "mỉm cười xã hội" lúc 3 tháng tuổi

• Không bập bẹ lúc 9 tháng tuổi

• Không chỉ ngón tay đồ vật mà trẻ quan tâm lúc 12 tháng tuổi.

• Không nói được từ đơn lúc 16 tháng.

• Không nói câu 2 từ lúc 24 tháng.

• Không giao tiếp mắt, không quay lại khi được gọi tên.

• Thường chơi một mình.

3. Cần làm gì để bé sớm biết nói và nói được nhiều.

Cần nhớ trẻ phát triển theo từng độ tuổi. Điều cần thiết là trẻ phải đạt các yêu cầu chính của giai đoạn này mới có thể bước sang giai đoạn tiếp theo. Vì thế, cha mẹ hoặc người chăm sóc cần hiểu rõ điểm mạnh để kích thích và chấp nhận cả điểm cần can thiệp. Điều này sẽ giúp trẻ phát triển tối ưu. Vậy để giúp bé yêu đạt khả năng ngôn ngữ đúng theo từng giai đoạn, cha mẹ cần hiểu rõ những điều kiện sau:

Hãy đọc và chỉ cho trẻ những từ đơn giản để trẻ cùng phát âm. Ảnh: Images

• Trẻ chỉ nói tốt khi trẻ được "tắm" trong môi trường ngôn ngữ của những người thân. Vậy cha mẹ hoặc người chăm sóc hãy trò chuyện với trẻ, nhất là trong những thời điểm cùng sinh hoạt. Trẻ có cơ hội học nói nhanh, hiểu biết và dạn dĩ. Hãy nói với bé tất cả những gì liên quan đang xảy ra xung quanh. (Ví dụ: Mẹ cho con bú, ăn cơm, mẹ tắm cho con, mẹ ru con ngủ...)

• Trẻ chỉ mau nói khi trẻ vui thích và yên tâm. Hãy vui đùa với bé mỗi khi chơi cùng. Không nên đem nỗi lo lắng, căng thẳng và buồn rầu trong công việc của người lớn, đặc biệt là giữa cha mẹ cũng như áp lực công việc vào thời điểm chăm sóc bé. Vì như thế lúc đó, chúng ta khó nhận thấy yêu cầu cũng như khả năng của trẻ để có thể đáp ứng và kích thích trẻ tiếp tục duy trì giao tiếp giữa trẻ và chúng ta.

• Ngôn ngữ được hình thành qua một quá trình giống như xây nhà cần có nền móng. Đầu tiên là khả năng chú ý. Tiếp theo là những khả năng tiền ngôn ngữ quan trọng khác (bắt chước, chơi luân phiên và biết chọn lựa). Kế đến là trẻ phải biết chỉ ngón trỏ điều trẻ muốn hoặc thích, biết chơi theo tuổi, hiểu và biết làm theo lệnh đơn giản. Quá trình ngôn ngữ của bé sẽ hoàn thành nếu bé luôn được cha mẹ khen ngợi khích lệ.

• Cha mẹ cần kiên nhẫn, biết kết hợp việc sử dụng những kỹ năng trên khi chơi đùa, đọc sách, kể chuyện, múa hát cùng trẻ. Hình ảnh và âm thanh rất quan trọng để hấp dẫn trẻ mau nói.( múa hát cùng trẻ khi chơi với trẻ nhất là những trò chơi bằng cơ thể: xích đu tiên, ba làm ngựa, chi chi chành chành, kìa con bướm vàng...).

• Giao tiếp bằng "ngôn ngữ cơ thể" càng nhiều càng tốt : Ví dụ trẻ muốn ăn hay bú, mẹ hãy khích lệ trẻ bằng 2 cách: nhìn vào mắt và hỏi trẻ "con muốn ăn phải không?". Hãy chờ đợi để tạo cơ hội khi trẻ có thể nói, phát ra bất cứ một âm thanh nào hoặc có một cử điệu nào để đáp trả câu hỏi của mẹ, rồi khích lệ trẻ bằng lời, bằng cử chỉ yêu thương nào đó.

• Đưa trẻ đến trường để trẻ được chơi đùa cùng bạn bè, được cô giáo hướng dẫn, khích lệ, được hiểu thêm nội quy trường lớp cũng là điều kiện giúp bé mau nói.

Cha mẹ hay người chăm sóc bé cần thúc đấy cho quá trình học nói của bé phù hợp với lứa tuổi và không nên chờ đợi quá trình ngôn ngữ của bé sẽ phát triển tự nhiên. Bởi lẽ não của trẻ phát triển nhanh nhất là ở giai đoạn trước 3 tuổi sau đó chậm hơn từ 3 - 6 tuổi. Sau 6 tuổi các can thiệp tập nói sẽ có kết quả hạn chế nhất định.

Bs. Hoàng Vũ Quỳnh Trang - Khoa Tâm lý, BV Nhi đồng 1

Theo WTT